تبریز

تبریز یکی از شهرهای بزرگ ایران و مرکز استان آذربایجان شرقی است. این شهر بزرگ‌ترین شهر منطقه  شمال‌غرب کشور و مناطق آذربایجانی ‌نشین بوده و قطب اداری، ارتباطی، بازرگانی، سیاسی، صنعتی، فرهنگی و نظامی این منطقه شناخته می‌شود. تبریز به دلیل جای‌دادن بسیاری از کارخانه‌ های مادر و بزرگ صنعتی در خود و نیز وجود بیش از ۶۰۰ شرکت قطعه ‌ساز در آن، دومین شهر صنعتی - پس از تهران- به شمار می‌رود. این شهر به دلیل صنعتی‌بودن، یکی از مهم‌ترین شهرهای مهاجر پذیر کشور محسوب می‌شود.  همچنین نام تبریز به عنوان «دومین شهر دانشگاهی ایران»، «شهر اولین‌ها» ، «شهر زیرگذرها و روگذرها» و «امن‌ترین شهر ایران» مطرح است.

با کشفیات اخیر در محوطه مسجد کبود قدمت تبریز تا ۴۵۰۰ سال برآورد می‌شود. در سده چهارم هجری یاقوت حموی تبریز را مشهورترین شهر آذربایجان می‌خواند.

در سده‌های پنجم تا سوم پیش از میلاد تبریز یکی از شهرهای پر جمعیت آن دوران بشمار میرفته ‌است. شهر دارای دروازه ‌های متعددی بوده و بیش از ۳۰۰ کاروانسرای در آن جای داشته‌است. به لحاظ استقرار آن در منطقه جغرافیایی خاص شهر پی در پی دستخوش حوادث طبیعی مانند زلزله گشته ‌است و همچنین به عنوان بزرگ‌ترین شهر نزدیک به ارمنستان و روم شرقی آن زمان همیشه مورد تاخت و تاز دشمنان شمالی و شمال شرقی قرار گرفته ‌است. بدین علت با وجود قدمت کهن آن اکثر آثار تاریخی آن از بین رفته ‌است. تبریز یکی از با اهمییت ترین مراکز بازرگانی آن دوران بوده و به‌عنوان پل ارتباطی بین شرق و غرب اهمییت فراوانی داشته ‌است. مردمان آن از دیرباز به کار بازرگانی اشتغال داشتند و این فرهنگ تاکنون نگهداری شده ‌است.
تبریز قطب صنعت خودروسازی و قطعه‌سازی ایران بوده و با تولید سالانه  ۱۶٬۰۰۰ دستگاه موتور دیزل، به عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده  این نوع دستگاه در سطح منطقه  خاورمیانه شناخته می‌شود. این شهر -پس از تهران- رتبه  دوم برج‌سازی را در بین شهرهای کشور به خود اختصاص داده‌است. جمعیت تبریز در سال ۱۳۸۵ خورشیدی بالغ بر ۱٬۳۷۸٬۹۳۵ نفر بوده که این تعداد در سال ۱۳۹۰ خورشیدی به ۱٬۷۰۰٬۰۰۰ نفر افزایش یافته‌است. این شهر همچنین در سال ۱۵۰۰ میلادی با دارابودن ۲۵۰ هزار نفر جمعیت، چهارمین شهر بزرگ جهان محسوب می‌شده‌است.
به جهت ریشه‌کنی تکدی‌گری از تبریز، این شهر به عنوان  «شهر بدون گدا»  شناخته می‌شود. سازمان بهداشت جهانی به مدت سه سال متوالی، تبریز را به عنوان سالم‌ترین شهر ایران برگزیده‌ است. این شهر به دلیل جذب سرمایه‌های کلان بخش خصوصی به عنوان «مهد سرمایه‌گذاری ایران» شناخته می‌شود؛ آن‌چنان که به مدت ۵ سال متوالی، دارنده  رتبه  نخست جذب سرمایه در بین شهرهای کشور بوده ‌است. پس از بهره ‌برداری از آزادراه نبی‌اکرم، میزان مسافرپذیری تبریز روبه افزایش نهاد و این شهر پس از مشهد، به عنوان دومین شهر مسافرپذیر کشور مطرح گردید.
نام تبریز در کتاب‌ها و اسناد تاریخی تحت نام‌های مختلفی نظیر «تَورِز» ، «تَورِژ» ، «تِبریز» و «توری» به ثبت رسیده‌است. این شهر در طول تاریخ بارها ویران و تجدید بنا شده و بنای فعلی آن به دوران اشکانی و ساسانی برمی‌گردد. تبریز در طول حکومت چهارصدساله  خاندان «رَوّادی» و اسکان قبیله  عرب «اَزْد» به شکوفایی رسید و اوج شکوفایی آن در زمان ایلخانان بود که در این زمان، این شهر پایتخت قلمرویی پهناور از نیل تا آسیای مرکزی بوده ‌است.
تبریز در سده‌های گذشته شاهد حوادث متعددی از قبیل اشغال توسط بیگانگان و زمین‌لرزه‌های مهلک بوده‌است. این شهر پایتخت سیاسی حکومت‌های اتابکان، ایلخانان، چوپانیان، جلایریان، قراقویونلوها، آق ‌قویونلوها و نخستین پایتخت حکومت صفویان بوده ‌است.

پیشینه نام تبریز

در مورد دلیل نام‌گذاری تبریز تاکنون حدس و گمانه‌های بسیاری زده و فرضیه‌های مختلفی مطرح شده است. برخی از معروف‌ترین نام‌هایی که گفته می‌شود واژه تبریز از آن مشتق شده، اسامی "تّورِز"،"تَورِژ" ،"تِبریز" و "توری" است.

ولادمیر مینورسکی (Vladimir Minorsky)، ایران‌شناس در تحقیقات خود بیان می‌کند که یاقوت حموی صاحب کتاب معجم البلدان در زمانی که او از تبریز دیدن کرده است، مردم از واژه تِبریز برای نامیدن شهر خود استفاده می‌کردند. به اعتقاد وی، تلفظ تبریز با اعراب "-ِ" به گویش ایرانی آذری در قدیم تعلق داشته است؛ گویشی که وابسته به گویش‌های ایرانی دریای خزر بوده و نشانی از آن زبان دارد. یا اینکه تلفظ تِبریز، معرب شده نام اصلی این شهر در باب فِعلیل (در زبان عربی) است. از طرف دیگر مدل نگارش نام شهر تبریز در زمان ارمنی نشان می‌دهد که این واژه به کلمه تَوریژ (به زبان پهلوی) نزدیک و از آن مشتق شده است. در نتیجه این تجزیه و تحلیل‌ها، مینورسکی این گونه نتیجه می‌گیرد که ریشه اسم شهر، به دوره ساسانیان یا حتی قبل‌تر، زمان حکومت اشکانیان باز می‌گردد. 

از دیگر بررسی‌های انجام شده در مورد نام تبریز می‌توان به کار مصطفی مومنی که در دانشنامه اسلامی آمده است اشاره کرد. آقای مومنی در نوشته خود آورده‌اند که اهالی بومی آذربایجان به تبریز، توری (چشمه یا رود گرم) می‌گفتند و تا این اواخر روستائیان اطراف تبریز نیز این شهر را توری می‌خواندند. در نوشته‌های کهن (برای نمونه ابولفداء) نام تبریز به شکل تُوریز آمده است و هنوز در زبان های کردی و تاتی اسامی "توریز" و "توری"برای نامیدن این شهر استفاده می‌کنند. 

جرج کرزن (George Curzon) در بررسی‌های خود به این نتیجه رسیده است که تبریز واژه‌ای آریایی و از کلمات "تب" به معنی "گرم و نیم گرم" و "رز و ریز و رش" از مصدر ریختن استخراج شده است. او دلیل این نام‌گذاری را وجود چشمه‌های آب گرم در مجاورت شهر می‌داند. ویلهلم آیلرس نیز تا اندازه‌ای با دلیل این نام‌گذاری موافق است و معنی ترکیب دو کلمه  "تب" و "رِز" را "رود آب گرم" می‌خواند. او چنین بیان می‌کند که "تب یا تف" معنی گرم می‌دهد و "ریز" به معنای جریان داشتن چشمه و جوی است. 

البته این تنها چند نمونه از بررسی‌های انجام شده در مورد وجه تسمیه تبریز است و کار تحقیق در این مورد به اینجا ختم نمی‌شود؛ اما بیان تمام آنها در حوصله این مطلب نمی‌گنجد. 

آب ‌و هوای تبریز

در حالت کلی، استان آذربایجان شرقی منطقه‌ای کوهستانی محسوب می‌شود که حدود ۴۰ درصد از سطح آن را کوهستان و ۲/۲۸ درصد را تپه ‌ماهورها و ۸/۳۱ درصد را زمین‌های هموار (دشت‌ها و جلگه‌های میان‌کوهی) فرا گرفته است. از مناطق کوهستانی معروف منطقه، می‌توان توده آتشفشانی سبلان در شرق و سهند در غرب و جنوب غربی و رشته کوه‌های قره‌داغ در شمال و رشته کوه‌های تخت سلیمان و اربط در جنوب و ارتفاعات بزقوش در جنوب شرق و قوشاداغ در شمال شرق استان را نام برد.

آب‌وهوای آذربایجان شرقی به‌طور کلی سرد و خشک است ولی به علت تنوع توپوگرافیکی از اقلیم‌های متفاوتی برخوردار است. این استان همواره تحت تأثیر باد‌های سرد شمالی و سیبری و بادهای مرطوب دریای سیاه و مدیترانه و اقیانوس اطلس قرار گرفته است. به‌ علاوه، بادهای محلی نیز تحت تأثیر شرایط طبیعی استان از سوی کوهستان‌های بلند و دریاچه‌های ارومیه و خزر به سوی دشت‌ها و جلگه‌ها می‌وزند. آذربایجان شرقی منطقه‌ای سردسیر و کوهستانی است و از لحاظ تقسیم‌بندی‌های اقلیمی جزو مناطق نیمه‌خشک به حساب می‌آید و میانگین بارندگی سالیانه ۲۵۰ الی ۳۰۰ میلی‌متر است.

تبریز نیز دارای هوایی اقلیمی و کم رطوبت است و حد متوسط بارندگی آن در سال ۲۸۵ میلی‌متر است. این جلگه در اثر ارتفاعی که از سطح دریا دارد، دارای زمستان‌های طولانی و سرد و تابستان‌های معتدل است.

باتوجه به شرایط آب و هوایی بهترین زمان سفر به تبریز فصل بهار و تابستان می باشد.

جمعیت، زبان و دین مردم تبریز

تبریز پرجمعیت‌ترین شهر استان و از پرجمعیت‌ترین شهرهای کشور است. ۴۵ درصد جمعیت استان در شهرستان تبریز و بیش از ۴۰ درصد تنها در شهر تبریز ساکن هستند. براساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسكن در سال ۱۳۹۰، جمعیت شهرستان تبریز در حدود ۱۶۹۵۰۹۴ نفر و جمعیت مرکز این شهرستان ۱۵۰۶۱۸۸ نفر برآورد شده است. جمعیت شهری این شهرستان ۱۵۴۵۴۹۱ نفر و جمعیت روستایی آن ۱۴۹۶۰۳ نفر و تعداد خانوار آن ۵۱۳۲۸۳ خانوار است. این شهرستان مهد دانش پروری و فرهنگ شهری بوده است. شمس تبریزی، قطران و بسیاری از سخنوران نامی ایران از این دیار برخاسته‌اند. همه شعرای منطقه علاوه بر سرودن شعر به زبان فارسی در صنعت و هنر و فن شعر تركی مهارت و تعصب خاصی به زبان مادری خود همواره دارند. اكثر قریب به اتفاق مردم ساكن در این شهرستان شیعه اثنی عشری هستند.

زبان و مذهب مردم تبریز

مردم تبریز اغلب ترک زبان (آذری) هستند و عده کمی از ساکنان این شهر به زبان فارسی سخن می‌گویند. دین اکثر مردم شهر تبریز اسلام و مذهب آن‌ها شیعه (۱۲ امامی) است.

حقایقی جالب درباره تبریز

• مهم‌ترین لقب و عنوانی که به تبریز داده شده، شهر اولین‌هاست. این شهر به دلیل وجود امکاناتی مانند اولین مدرسه کرولال‌ها -ساخته شده توسط جبارباغچه‌بان-، اولین کودکستان و مدرسه به سبک نوین، اولین اتاق تجارت در سال 1285، اولین سینما و کتابخانه عمومی، تالیف اولین ترجمه، نمایشنامه تئاتر، اولین روزنامه‌نگاری ملی، برپاداشتن اولین مرکز تلفن، چاپخانه، برج آتش‌نشانی، بلدیه و نظمیه و نخستین پایگاه لرزه‌نگاری به این عنوان مشهور شده است. 
• تبریز برای قالی و فرش‌های بی‌همتا و دستبافت خود از سوی شورای جهانی صنایع دستی، عنوان "شهر جهانی بافت فرش" را دریافت کرده است.
• دانشگاه سراسری تبریز دومین دانشگاه قدیمی ایران بعد از دانشگاه تهران است که قدمت تاسیس آن به سال 1325 باز می‌گردد. 
• تبریز در ادوار مختلف تاریخ مانند دوران حکمرانی اتابکان، خوارزمشاهیان، ایلخانان، جلایریان، قراقویونلوها، آق قویونلوها و صفویان (در تمام دوران پادشاهی این سلسله‌ها یا مقاطعی از زمان فرمانروایی آنها) پایتخت ایران بوده است. همچنین در زمان سلطنت قاجاریه در کشورمان، تبریز به عنوان شهر ولیعهدنشین انتخاب شده بود. 
• از حقایق جالبی که در مورد تبریز بر سر زبان‌هاست می‌توان به شهرت "شهر بدون گدا" و "امن‌ترین کلان شهر" ایران اشاره کرد. از دیگر نکات جالب در سفر به تبریز، تمیزی فوق‌العاده آن است که نامش را در میان دیگر شهرهای ایران متمایز می‌کند. 
•  تبریز با داشتن 17 موزه متنوع در زمینه‌های مختلف بعد از تهران به عنوان دومین شهر موزه‌ای ایران لقب گرفته است.
• نمی‌توان نامی از تبریز به میان آورد، اما مشاهیر و فرهیختگان پر تعداد آن را از یاد برد؛ افرادی که در طول تاریخ، در این شهر رشد و افتخارات فراوانی را نصیب تبریز و ایران کرده‌اند. از جمله این مشاهیر می‌توان از تاج الدین علیشاه جیلانی، پروین اعتصامی، استاد محمد حسین شهریار، علامه امینی صاحب کتاب گرانقدر الغدیر، علامه محمد تقی جعفری، علامه محمد حسین طباطبایی فیلسوف معاصر، شیخ محمود شبستری، ستارخان، باقرخان، اوحدی مراغه‌ای، صائب تبریزی شاعر توانا، جبار باغچه بان، صمد بهرنگی نویسنده محبوب، میرزا حسن رشدیه بنیانگذار آموزش نوین در ایران، عظیم قیچی‌ساز کوهنورد فاتح اورست و بسیاری دیگر نام برد. 

غذا‌های محلی

شهر تبریز غذا‌های محلی مخصوص به خود را دارد که آوازه آن‌ها به خاطر طعم دلنشین شان به شهر‌های مختلف ایران نیز رسیده است. کوفته تبریزی یکی از غذا‌های لذیذ و در عین حال خوش طعم این شهر است که در اغلب مهمانی‌های ترک زبان‌ها به چشم می‌خورد. در کنار غذای محبوب کوفته تبریزی می‌توان نام آش را جزء غذا‌های محلی این شهر عنوان نمود که دارای انواع مختلفی است. آش گوجه، آش ماست و همچنین آش دندانی چند مورد از انواع آش تبریزی می‌باشند.
آبگوشت دیزی نیز یکی از غذا‌های پرطرفدار و محلی تبریز است که در کنار غذا‌های دیگری همچون دلمه برگ مو، خورشت هویج و کوکوی لوبیا سبز نام آن به چشم می‌خورد. کباب بناب نیز از خوشمزه‌ترین غذا‌های این شهر محسوب می‌شود که این روز‌ها در اغلب رستوران‌های تهران و دیگر شهر‌های ایران سرو می‌گردد. در کنار غذا‌های خوش طعم تبریز می‌توان نام پنیر لیقوان را نیز عنوان کرد که طعم آن برای بسیاری از دوستداران این ماده غذایی آشنا می‌باشد. عسل سهند نیز در کنار پنیر لیقوان از جمله خوراکی‌های این شهر شناخته می‌شود.

سوغاتی‌های این شهر

شهر تبریز یکی از مقاصدی است که خرید سوغاتی از آن کار سخت و دشواری نخواهد بود چرا که تنوع محصولات و صنایع دستی این شهر بسیار زیاد می‌باشد. اجناس چرمی یکی از سوغاتی‌های تبریز شناخته می‌شوند که می‌توان به کیف و کفش چرم اشاره کرد. فرش، گلیم و قالی نیز از دیگر محصولات مناسب برای سوغاتی به شمار می‌روند. ممقان دوزی، ورنی، چاپ کلاقه‌ای و چندین مورد دیگر را می‌توان جزء صنایع دستی تبریز معرفی نمود.
 صابون مراغه نیز در این شهر برای سوغاتی گزینه مناسبی است. شیرینی‌های تبریز نیز از مهمترین خوراکی‌های خوشمزه این شهر شناخته می‌شوند که اغلب مسافران قبل از بازگشت به مبدأ به خرید آن‌ها به عنوان سوغاتی می‌پردازند. از جمله شیرینی‌های معروف تبریز می‌توان به نوقا، باقلوا، اریس، قرابیه و چند مورد دیگر اشاره کرد. حلوای پسته و گردو نیز می‌توانند جزء خوشمزه‌های شهر تبریز شناخته شوند که خرید آن‌ها به عنوان سوغاتی بسیار رایج است.

تبریز با قدمت تاریخی و آب و هوای بسیار مطبوع، جاذبه‌های گردشگری بسیاری از لحاظ تاریخی و طبیعی دارد که از جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• مسجد کبود یا گوی مسجد (متعلق به نیمه دوم قرن نهم هجری)
• ارگ علیشاه (یكی از ابنیه كهن و عظیم تبریز و در زمره شاهكارهای معماری اسلامی مربوط به دوره ایلخانی)
• مسجد جامع تبریز یا مسجد جمعه
• بقعه و مسجد سیدحمزه
• مقبره الشعرا (مدفن شعرا، فقها و عرفای بسیاری از جمله اسدی طوسی، خاقانی شروانی ، ظهیر فارابی، قطران تبریزی، همام تبریزی، سلمان ساوجی، قطب‌الدین شیرازی و استاد و شاعر بزرگ شهریار)
• ربع رشیدی
• بازار تبریز (یكی از زیباترین و بزرگ‌ترین مجموعه بازارهای ایران)
• بقعه صاحب‌الامر و مدرسه اكبریه
• بقعه سید ابراهیم (در خیابان شمس تبریزی و در محله دوه‌چی)
• آرامگاه دو كمال (مدفن كمال‌الدین مسعود خجندی از شعرای معروف قرن هشتم و نهم هجری و كمال‌الدین بهزاد معروف‌ترین نقاش مینیاتوریست قرن دهم هجری)
• ایل‌گلی (تفرجگاهی در جنوب‌شرقی تبریز)
• موزه آذربایجان
• كلیساهای تبریز (شامل کلیسای آودنتیست‌ها، سه كلیسای ارامنه گریگوری، كلیسای پروتستان‌ها و کلیسای كاتولیک‌ها)
• مسجد مقبره، برج خلعت‌پوشان، مقبره قطب راوندی در خسروشاه، مسجد جامع خسروشاه و...